ما، جامعه جهانی و محیط زیست

امروزه در جهان موضوعاتی مطرح است که دولت ها درباره کلیات آنها به اجماع رسیده و می توانند توافق جهانی داشته باشند. این روند از زمان تشکیل سازمان ملل متحد با هدف تقویت صلح و امنیت، شروع و بعدها موضوع حقوق بشر پر رنگ شد و تاکنون که مشکلات محیط زیست موجودیت انسان بر کره مسکون را مورد تهدید قرار داده، این روند ادامه داشته است. البته به رغم اجماع در اصل موضوعات، بین کشورها در روش ها، مصادیق و میزان پایبندی، تفاوت جدی وجود داشته است.

در این میان، موضوعاتی که از محدوده کشورها و مرزها عبور کرده و جنبه جهانی و فرامرزی پیدا می کند، مانند مسئله "تغییر اقلیم" برای ایجاد معاهدات جهانی اهمیت بسیار دارد؛ چرا که اقداماتی در یک کشور می تواند آثار منفی فرامرزی بر سایر کشورها داشته باشد. جمله معروف "یک مسئولیت تاریخی" نماد مهمی در کنوانسیون تغییر اقلیم است. زیرا کشورهای صنعتی خیلی زودتر از دیگر کشورها به تولید گازهای گلخانه ای مبادرت کردند که اثرات آن اینک بر همه کشورها در کره مسکون مشهود بوده و محدود به جغرافیای خاصی نیست. بنابراین این آنها مسئولیت تاریخی فراتر از بقیه دارند.

اما اصل مهم در این تصمیمات جمعی، "همه جانبه گرایی" است. اگر چه مصادیق حلیه ورزی با همه جانبه گرایی، نیز وجود دارد. مثلا کشورهایی که از نظر جمعیت و مساحت بسیار کم و کوچک هستند، نقش کمکی برای آرا دارند و همین عدم توازن در سازمان ملل از مشکلات موجود است. ولی به هر حال همیشه اینگونه نیست که مجامع و معاهدات کاملا در سیطره قدرت ها باشند. شاهد آن خروج امریکا از معاهده پاریس است که چون این معاهده با منافع امریکا همخوان نبود، زیر بار نرفت. همچنین خروج امریکا از یونسکو در دوران ترامپ.

کشورها باید با تکیه بر توان گفتمان و دیپلماسی خود برای حفظ منافع شان در مجامع نفوذ کنند و تاثیر بگذارند تا روندها را تغییر دهند. کشور ما هم در دورانی چنین تجربیاتی را داشت. این رویکرد باعث می شود کشورها بتوانند خود را معرفی و اثبات کنند، ضمن بهره مندی از تجارب و همکاری های فنی منطقه ای و جهانی، به پیشبرد صلح و امنیت هم کمک کنند.

یکی از ارکان اقتدار کشورها، میزان نفوذ و تاثیرگذاری در سازمان ها، کنوانسیون ها و تشکیلات منطقه ای و بین المللی است. نقش آفرینی هیات های قوی کارشناسی با رویکردهای تخصصی و سعی در یارگیری با کشورهای همفکر ضروری بوده و البته که اجماع سازی در سازمان ملل با حدود 193 عضو کار دشواری است. هیچ کشوری انتظار ندارد همه خواسته ها و انتظاراتش تامین شود، بلکه نوعی بده بستان بوده و در نهایت این همه چند جانبه گرایی به نفع همه خواهد بود. تفرقه بین ملت ها و در اقلیت ماندن کشورهای بزرگ هدف اصلی ابرقدرت ها و مستکبران است. بنابراین حضور فعال و نه منفعل و تلاش برای همکاری و همدلی بین ملت ها ضمن حرکت به سوی صلح و امنیت، به اقتدار کشورها کمک می کند. اساسا توان اجماع سازی از شاخصه های قدرت در مجامع بین المللی به حساب می آید.

از مشکلاتی که این سال ها در معاهدات بین المللی آشکار بوده، عدم ضمانت اجرایی برای معاهدات است. به این مفهوم که پایبندی کشورها به خصوص قدرت های بزرگ را نمی شود تضمین کرد. برای همین در خیلی از معاهدات متاسفانه زور حرف اول را می زند و کارآیی آنها را به سخره می گیرد. اگر چه باید به معاهدات موفق هم اشاره کرد. مانند کنوانسیون وین و پروتکل مونترال برای حذف مواد مخرب لایه ازون که تعارض منافع و گفتمانی آن بین کشورها کم و نسبت به اهدافش دارای کارآیی خوب و قابل قبولی بوده است.

از سوی دیگر، برای اجماع سازی و رفع موانع پیوستن کشورها، از سازوکارهایی مثل اصل تحفظ هم استفاده کرده اند. مثل کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان که اکثر کشورهای اسلامی از شرط تحفظ سازگاری با شریعت اسلام استفاده کرده و به آن پیوستند. در ایران هم براساس نظر رییس جمهور وقت مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی این کنوانسیون در کارگروهی به ریاست مرحوم آیت الله تسخیری بررسی شد. چون عضو آن کارگروه بودم به خاطر دارم که جمع بندی شد تا ایران با رعایت تحفظ در چارچوب شرع، به آن بپیوندد. این اتفاق در دولت هفتم به تصویب کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان در دولت منجر و در مجلس ششم نیز به تصویب رسید. ولی از شورای نگهبان نتوانست عبور کند.

در تمام این سال ها، سیاست رسمی و تصمیم کلی جمهوری اسلامی ایران تعامل با سازمان ملل و مجامع بین المللی بوده که این به نفع کشور است و با حفظ عزت، حکمت و مصلحت این عضویت در پروتکل ها و کنوانسیون ها کم و بیش دنبال شده است. موارد کمی بوده که ایران به خاطر تعارض منافع یا گفتمانی از پیوستن به آنها خودداری کرده که اینها نیز با تغییرات سیاسی دچار نوسانات شده است. در بعضی از مقاطع ایران نه تنها عضو فعال و موثر معاهدات جهانی بوده بلکه توانسته از فرصت گزارش دهی برای ارایه پیشرفت ها استفاده کند تا در مقابله با جنگ روانی و تبلیغاتی علیه کشور هم بهتر عمل کرده باشد. همچنین در یارگیری از کشورها در موضوعات تخصصی موفق بوده و توانست در تبادل تجربه با کشورها و استفاده از سازوکارهای مالی بهره مند شود. در دوران هایی حتی عضو شوراهای راهبری و کارشناسی برخی معاهدات بودیم و به خصوص در حوزه محیط زیست که به تاثیرگذاری جدی در اسناد مصوب سازمان ملل منجر شد.  

متاسفانه به رغم آنکه یکی از ابعاد اقتدار ایران حضور تخصصی با گفتمان منطقی و دیپلماسی موثر در مجامع بین المللی است، عده ای همواره مخالف آن بوده و برخی مشکلات به وجود این تفکر در لایه هایی از حاکمیت بازمیگردد. این تفکر، رویکرد محدود کننده و امنیتی در عرصه بین المللی را دنبال می کرده و با تعمیم آن به موضوعاتی مثل محیط زیست و توسعه پایدار سبب شده فرصت هایی ارزنده ای از دست برود.

اخیرا و در تاریخ ششم مردادماه، مجمع عمومی سازمان ملل پیش نویس قطعنامه ای تحت عنوان حق برخورداری از محیط زیست پاک و سالم و پایدار را با 161 رای مثبت، بدون هیچ رای منفی و با 8 رای ممتنع به تصویب رساند. با کمال تعجب ایران جزو کشورهایی بود که به این قطعنامه رای ممتنع داد. این سند دو وجهی حقوق بشر و محیط زیست است که بیشتر به حقوق بشر گرایش دارد. البته مصوبات مجمع عمومی تعهدآور نیست، ولی پیامی از اجماع و همگرایی بین کشورها در موضوع مهمی مثل محیط زیست و حقوق بشر دار. یعنی در دنیایی که اینچنین از معضلات زیست محیطی رنج می برد و رفتار هر کشوری بر زندگی دیگر کشورها و جامعه بشری تاثیر گذار می گذارد، اهمیت دارد.

حق انسان ها در دسترسی به محیط زیست سالم دقیقا با منظر دینی و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، همچنین با سیاست های کلی ابلاغی مقام معظم رهبری همخوانی دارد. در جلسه تصویب این قطعنامه، نماینده کشورمان عدم اشاره به تحریم های یک جانبه اقتصادی به عنوان مانعی برای اعمال حق برخورداری از محیط زیست سالم را مورد تاکید قرار داده و آن را به عنوان یک اشکال مطرح کرده که البته می شد به موضوع جنگ و نا امنی نیز در کنار آن اشاره شود. زیرا جنگ از عواملی است که هم به حقوق بشر و هم به محیط زیست آسیب می زند. به هر حال تذکر نماینده ایران درست بوده، ولی سوال اینست که چرا ما باید رای ممتنع داده و در مجموعه کشورهای اتیوپی، کامبوج، روسیه، بلاروس، قرقیزستان، سوریه و چین قرار گیریم؟

دلایل دیگری که سبب رای ممتنع ایران بوده، احتمالا یکی اشاره قطعنامه به برابری جنسیتی است. در حالیکه روح تعالیم اسلام ضد تبعیض بوده و با رویکرد عدالت طلبانه دین ما نسبت به انسان ها، همچنین با توجه به اینکه قطعنامه الزام آور نیست، مشکل محسوب نمی شود. محتمل دیگر، اشاره این قطعنامه به اسناد بالادستی مثل سند 2030 است که شامل 17 محور بوده و از جمله پایان دادن به فقر، تضمین آموزش برابر و فراگیر، تضمین دسترسی به آب و مدیریت پایدار آب و بهداشت برای همه، تضمین دسترسی به منابع انرژی مقرون به صرفه، مطمئن، پایدار و نوین، اشتغال کامل و شرافتمندانه و ... را نیز در بر میگیرد.

متاسفانه در حالی که جمهوری اسلامی ایران در بسیاری از این زمینه ها تلاش کرده، طی سال های اخیر با عدم همراهی در این زمینه با مجامع جهانی، شبهاتی به وجود آمده که در جای خود نیاز به ارزیابی و بازنگری دارد.

خلاصه کلام اینکه؛ رابطه حقوق بشر و محیط زیست امری روشن است و امروزه کشورها از جمله ایران در اثر تغییر اقلیم به مشکلات کلان محیط زیستی در حوزه های اقتصاد، کشاورزی، آب و در موارد حقوق شهروندی به آلودگی های مختلفی مانند هوا، خاک، پسماندها، بقایای شیمیایی و غیره دچار هستند. یعنی بخشی از این مشکلات به مدیریت و ضعف در مهار عوامل تخریب و آلودگی باز می گردد که با حقوق انسان ها ارتباط دارد.

ناگفته نماند رای ممتنع دادن به یک قطعنامه مهم جهانی، از مسئولیت دولت نسبت به رعایت حق ایرانیان برای برخورداری از محیط زیست پاک، سالم و پایدار کم نمی کند و این حقی است که مردم به هر حال بر گردن حاکمیت دارند.

یادداشت معصومه ابتکار برای روزنامه شرق 

الهام بخش می مانی مادر محیط زیست ایران

هر بار که می دیدمش، دستمال سفیدی که گاه گلدوزی داشت و گاه ساده بود، توجهم را جلب می کرد. بنظرم  می رسید آن دستمال های زیبا در آن دستان ظریف، نماد توجه به طبیعت و جنگل است. می گفت: برای تولید اینهمه کاغذ که دستمال های امروزی هم از آن جنس هستند صدها هزار درخت نابود و جنگل های پهناور به بیابان تبدیل می شوند.

مه لقا ملاح فقط اهل نماد و شعار نبود؛ به آنچه می گفت اعتقاد داشت و به هر چه اعتقاد داشت عمل می کرد. حتی اگر بر هزینه هایش بیفزاید و زندگی را بر او دشوار کند... چنانچه با حوصله تمام، طی دهه ها تولید زباله را در خانه خود کاهش داد و حتی به صفر رساند. زباله خشک را به مراکز بازیافت می رساند و زباله تر را کمپوست می کرد تا از معدود خانه هایی در ایران باشد که از آن زباله ای به طبیعت سرازیر نمی شود.

یک بار برایم تعریف کرد که سال ها قبل از انقلاب وقتی در کتابخانه دانشگاه تهران اشتغال به کار داشته، مطالعه کتاب "بهار خاموش" نوشته راشل کارسون انگیزه و توجه به محیط زیست را در او بیدار کرد. همان وقت ها می شنود که استادی در دانشکده فنی دانشگاه تهران به طور ویژه به موضوع محیط زیست توجه دارد و فعال است. می پرسد و به سراغش می رود.

خانم ملاح می گفت: به اتاق دکتر تقی ابتکار رفتم و با هم صحبت کردیم. از حرف هایم خوشحال شد و گفت: چرا اینقدر دیر آمدی؟ آن جمله در ذهنم ماند که ما عقبیم و با تاخیر می خواهیم به موضوع مهم محیط زیست بپردازیم، پس باید بیشتر و سریع تر حرکت کنیم.

حالا میراث مه لقای عزیز ایجاد یکی از اولین و سرشناس ترین تشکل های مردم نهاد محیط زیستی به نام جمعیت زنان مبارز با آلودگی محیط زیست برای مردم ایران است. آن هم در زمانی که از اشتغال رسمی خود بازنشسته شده بود... بازنشستگی برای چنین زنی ابتدای حرکت عظیم اجتماعی اش بود. او پس از بازنشستگی با تاثیرگذاری و الهام بخشی منحصر به فردی نقش عظیمی در مسیر بیداری و آگاهی مردم ایران نسبت به طبیعت و محیط زیست ایفا کرد و برای اصلاح فرهنگ و سبک زندگی ایرانیان لحظه ای قرار و آرام نگرفت؛ این، اعجاز زندگی مه لقا ملاح است.  

 برای من مایه افتخار بوده که در دولت های آقای خاتمی، دوره سوم شورای شهر تهران و دولت اول آقای روحانی همواره از پیگیری ها و تذکراتش بهره بردم و شاهد حمایت هایش از طبیعت و سلامت مردم بودم که دردمندانه، خستگی ناپذیر و مستمر دنبال می کرد؛ از موضوع جنگل ها تا هوا و بنزین پتروشیمی. او لایق بهترین ها بود و از همین رو نامش در میان برگزیدگان جوایز معتبری مانند جایزه ملی محیط زیست یا بخش سرآمدان جایزه پروفسور مریم میرزاخانی آمد. ولی راستش مه لقا ملاح به این جوایز هیچ نیازی نداشت، بلکه این جامعه ایران بود که باید نام بلند او را بارها و بارها می شنید تا پرسشگر راهش شود و به نجات خود برخیزد.

باز هم خاطره ها را به یاد می آورم؛ این قوی ترین حس در هنگامه از دست دادن عزیزان است. آخرین بار در سالروز تولد 100 سالگی اش به همراه جمعی از همکاران و فعالان محیط زیست به منزلش رفتیم. مهربانی، امید، لطافت و صبوری از نگاه و صدایش می بارید؛ در فضای خانه ای که مامن دلسوزان محیط زیست ایران شده بود.

فقدانش تسلیت و البته که او الهام بخش این نسل و نسل های آتی خواهد ماند.

منبع: روزنامه شرق 

نقش کارتل های جنگی قدرت های بزرگ دنیا در تشدید تغییرات اقلیمی

معصومه ابتکار در چهاردهمین نشست روز جهانی مقابله با آثار جنگ و مناقشات مسلحانه بر محیط زیست که امروز در دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد، ضمن تسلیت درگذشت زنده یاد بانو مه لقا ملاح، گفت: مرکز صلح و محیط زیست رویداد روز جهانی مقابله با آثار جنگ و درگیری مسلحانه بر محیط زیست را که امسال به بررسی جایگاه محیط  زیست و مخاطرات اقلیمی در مذاکرات صلح می پردازد، سال ها با همکاری مراکز دانشگاهی و تشکل های مردم نهاد و با هدف تبیین ارتباط صلح و امنیت با چالش های محیط زیستی برگزار کرده است و امسال خوشبختیم که همکاری کرسی حقوق بشر، صلح و دمکراسی و آقای دکتر میرمحمد صادقی را نیز با خود داریم. 

وی با اشاره به مذاکرات تغییر اقلیم در اجلاس COP۲۶ که اخیرا با برخی تعهدات توسط برخی قدرت ها به پایان رسید، تاکید کرد: ارزیابی اصلی البته براساس عمل و میزان پاینبندی به این تعهدات است و نه وعده هایی که سران کشورها می دهند.

 رئیس هیات مدیره مرکز صلح و محیط زیست افزود: ما اینجا برای دو سفر  گردهم آمده ایم؛  یکی برای حفاظت از سیاره مسکون و دیگری برای پیشبرد صلح و دوستی و در حالی که رفتارهای جمعی در جهان نشان داده حقوق ملت ها و لطف پروردگار به اَشکال مختلف انکار شده و اکنون باید تغییر مسیر دهیم و به سمت سبک زندگی و حکمرانی پایدار برای جبران اشتباهات و خطاها روی آوریم. 

ابتکار تاکید کرد: باید اراده ای جدی برای محکومیت ترور و ریشه های آن مخصوصا با توجه به حوادثی که در افغانستان رخ داده، باشد. به خصوص برای اینکه شاهد هستیم تروریست ها و حامیانشان عامدانه با نام اسلام که دین صلح و مدارا است، به انتشار ترس و نفرت مشغولند.

معاون سابق رییس جمهور با اشاره به ضرورت تمرکز بر تاثیرات جنگ و نا امنی بر محیط زیست در مذاکرات صلح، گفت: این مهم باید به عنوان یک عامل پیشبرنده برای توافقات در نظر گرفته شود. 

وی افزود: تاثیر تغییر اقلیم بر معیشت مردم، اقتصاد، کشاورزی و سکونتگاههای انسانی باعث مهاجرت های گسترده، افت کیفیت زندگی و شرایط امنیتی در بسیاری از نقاط دنیا شده و قدرت های بزرگ در جبران این زیان های ناشی از تغییر اقلیم و تاخیر در روند پیشرفت جوامع جوامع در حال توسعه مسئولیت تاریخی دارند.

ابتکار با اشاره به تحریم های یک جانبه و غیرانسانی اقتصادی علیه ایران، آن را باعث تشدید عوارض مخرب تغییر اقلیم بر محیط زیست کشورمان دانست. 

این استاد دانشگاه با تاکید بر مسئولیت سازمان ملل در تامین صلح و امنیت جهانی گفت: در حالی که بسیاری از نقاط دنیا از جمله غرب آسیا چندین دهه درگیر جنگ و تروریسم است، کارتل ها و صنایع بزرگ نظامی دنیا از این نا امنی بهره می برند و در تشدید عوارض گرمایش زمین شریک هستند.

معصومه ابتکار افزود: در کنار کشتار انسان ها، مخاصمات مسلحانه عوارض گسترده زیست محیطی و رد پای کربنی بزرگی دارد که بسیار نگران کننده است. یعنی جنگ و  کارتل های جنگی قدرت های بزرگ دنیا در افزایش آثار تغییر اقلیم اثر قابل توجهی دارند که متاسفانه در ارزیابی های سازمان ملل تاکنون نادیده گرفته شده و ضرورت دارد این مسئله به عنوان مطالبه بخش غیردولتی و حقی از حقوق بشر و حقوق انسان ها توسط سازمان های بین المللی مد نظر قرار گیرد. 

رییس هیات مدیره مرکز صلح و محیط زیست تاکید کرد: امروز رهبران الهام بخش و شجاعی می خواهیم که در برابر خودخواهی و زیاده طلبی، خشونت علیه بشریت و علیه طبیعت ایستادگی کنند. دنیا براساس تعادل خلق شده؛  چنانچه قرآن کریم می فرماید: و نیز خورشید تابان بر مدار معیّن خود دایم بی‌هیچ اختلاف به گردش است، این طرح و تدبیر خدای دانای مقتدر است.

ابتکار گفت: کسانی که این تعادل ر ا بر هم زدند حالا مسئولیت دارند که شرایط خطرناک فعلی را به مدار تعادل برگردانند.