از اهل ادب و اخلاق، نه تحمیق و ریا

حضورش در هر جلسه ای، حسی از آرامش و اندیشه را جاری می کرد و روحیه سرشار از معنویتش بر فضا حاکم می شد. متانت و صدای آرام او بر کسانی که در جلساتش شرکت می کردند، از جوان و میانسال و سالمند و زن و مرد تاثیر خاص می گذاشت و "اخلاق" که پیام اصلی سخنان ایشان بود، ذهن شنوندگان را درگیر می کرد. راز و رموز و اسرار در کلامش به گونه ای موج می زد که شنونده را به دنبال کشف و فهم دقیق عالی ترین مرتبه فهم معرفت دینی و اخلاقی در قوس تعالی روح و کلام و اخلاق برساند. علاوه بر اینها پاسخ های دیگری هم برای این سئوال وجود دارد که چرا مرحوم آیت الله عبدالله فاطمی نیا (1325-1401) اینچنین مخاطبانش را تحت تاثیر قرار می داد؟

زیرا کلامش مستند و دقیق بود و سعی می کرد مطالبش قابل استناد باشد. او نکات اخلاقی و عرفانی را با احتیاط نسبت به اینکه با خرافات قرابت نیابد بیان می کرد و تلاش داشت تا آنچه مطرح می کند به دور از پیرایه هایی باشد که به دین و تجربیات معنوی به خصوص برای جوانان ضربه می زند. از روضه مکشوف پر زجر و رنج اولیا برای گرفتن اشک و سوز و حال پرهیز می کرد بیان مرثیه به حد کافی مختصر و عمیقأ تاثیر گذار بود؛ شرح مازاد و مضاعف و خارج از عرف تقرب و تقدس نمی‌داد. حرمت کلام و کلمه در حد اعلی معرفت و ادب دینی رعایت می کرد و از به کار بردن واژگان غیر مودب و عرف عامیانه پرهیز می‌نمود.

ما امروز با دشواری انتقال تجارب معنوی مواجهیم و جامعه به ویژه نسل جوان در برابر روش های سنتی روی باز قبلی را نشان نمی دهد. ویژگی آیت الله فاطمی نیا اما توانایی بیان این تجارب به شکل مقبول این روزگار بود و بیانی شیوا و ساده که در عین حال به رموز توجه داشت. رمزهایی که ذهن جستجوگر را برای اندیشه و تدبر در نشانه ها و آیات خداوند فعال می کرد.

بیان استاد فاطمی نیا به نوعی محرک ذهن می شد به جای آنکه مخدر ذهن باشد. یعنی مشی ای را دنبال نمی کرد که افراد فارغ از ضرورت تفکر فقط گوش دهند و تبعیت کنند، بلکه به گونه ای صحبت می کرد که فرد از همه توان ذهنش برای درک مطلب استفاده کند و این بسیار با ارزش بود.

مشی آن استاد مویدی بود بر یکی از مهم ترین نگرانی هایش که دین دکانی برای بهره برداری های شخصی نشود و کسی نتواند برای منافع فردی و گروهی خود مردم را تحمیق کند؛ نکته ظریفی در تذکرات آن استاد فقید که مراقب باشید عده‌ای از مطالب دینی بهره برداری هایی نکنند که به اساس دین، اعتقادات و باورهای مردم لطمه وارد کند. در واقع نسبت به مشکلی انذار می دادند که متوجه همه جوامع دینی است. در چنین جوامعی خیلی ها در لباس وعظ و مدح می توانند آسیب های غیرقابل جبران به باورها وارد کنند.

در نقطه مقابل چنین جریانی، اما آیت الله فقید تلاش کرد تا بتواند نمونه ای از تاثیرعالی اخلاق بر انسان در رفتار و کلام را ارایه دهد؛ در تواضع و احترامی که برای مخاطب قائل بود و در کلامی که مخاطب را کم درک یا کمتر از خود تلقی نمی کرد. در حالی که این دست کم گرفتن مخاطب، متاسفانه در ادبیات رایج موجود آشکار است. به بازگشت و توبه اهل عصیان وغرق در گناه، ایمان داشت و بیش از آنکه اهل انذار باشد اهل بشارت و مبشر و انصاف بود و از غلو و مبالغه در بیان و کلام پرهیز و گریز کرده و مشفقانه نصیحت می کرد.

در بحث اصول اخلاقی همچنین حفظ آبروی افراد در کلام آیت الله فاطمی نیا بسیار مورد تاکید بوده و بر به ابعاد مختلف تاثیرات بی اخلاقی ها در بلند مدت و عاقبت به خیری فرد اتهام زننده هشدار می داد. این قبیل مطالب، مخاطب را به اندیشه وا می داشت. به نوعی که وقتی پای صحبت های او می نشستید شما را به یک بازیگری متفاوت در منش، رفتار، تفکر و رویکردها دعوت می کرد. این از آن جهت مهم است که در مخاطب و افرادی که دل به سخنانش دل می دادند بازخورد مثبتی را ایجاد می کرد. مشی و روش آن زنده یاد در واقع می تواند ظرفیت و روش مهم و موثری در ایجاد تحول فرهنگی و اجتماعی باشد؛ البته به شرط آنکه گوینده مانند آیت الله فاطمی نیا خود پایبند به آنچه می گوید باشد.

نکته دیگر اینکه استاد فاطمی نیا در مواضع اجتماعی خود فراجناحی و مورد پذیرش اکثر طیف های فکری، فرهنگی و اجتماعی بود که این برای جامعه ما از ضروریات است؛ جامعه ای که رو به تشتت و چند پاره شدن می رود و متاسفانه بسیاری از ظرفیت های نخبگی، تجربیات و سرمایه‌های انسانی و اجتماعی آن به راحتی با انگ های فرهنگی، سیاسی طرد می شوند. اما ایشان همیشه جامعه را کنار هم جمع می کرد و هنر سیره جد بزرگوارش را که به وحدت رساندن امت و تجمیع همه تنوع و تکثر جامعه بود، دنبال می کرد. به خاطر همین امروز، همه طیف ها درباره تاثیرگذاری شخصیتی و رفتاری ایشان صحبت می کنند. ای کاش چنین شخصیت‌هایی را بیشتر قدر بدانیم و بیشتر داشته باشیم.

در یکی از شب های احیا به تاکید مضاعف می‌گفت خداوند در این شب ها بیشتر دوست دارد تا او را به دو نام و عنوان صدا و ندا و مناجات کنند: در مرحله اول "یا اله العاصین" و در مرحله دوم "یا ارحم الراحمین" بود و می‌فرمود در این روش راز و رمز و سری از اسرار الهی نهفته است.

روح آیت الله فاطمی نیا در جوار اولیا خدا و جد بزرگوارشان صدیقه طاهره انشاالله شاد باشد وخداوند توفیق دهد به ما که لحظاتی را از کلامشان استفاده کردیم، بتوانیم کاربست سخنان آن استاد را در رفتار و زندگی بسط و توسعه دهیم و برای انسجام بیشتر اجتماعی جامعه و کشورمان تلاش کنیم. 

خدیجه (س) همتای بی همتا

به مناسبت سالروز وفات حضرت خدیجه (س)، کتاب «خدیجه سلام الله علیها همتای بی‌همتا» با حضور نویسنده  کتاب، دکتر مرضیه محمدزاده پژوهشگر تاریخ اسلام و مدرس دانشگاه در موسسه مطالعات و تحقیقات زنان برگزار شد.

در این جلسه ابتدا دکتر کبری روشنفکر به عنوان دبیر نشست با تسلیت سالروز وفات حضرت خدیجه (س) به سوابق خانم دکتر مرضیه محمد زاده اشاره کرده و گفت: ایشان دارای تالیفات و تحقیقات متعدد از جمله زنان عاشورایی هستند.

وی به جلسه پیشین این موسسه در خصوص زندگی حضرت خدیجه (س) که سال گذشته در روز ملی خانواده بر پایه کتاب "بانوی اول" و با حضور دکتر معصوم ابتکار و نیز نویسنده آن کتاب دکتر سید محمد تقی موحد ابطحی برگزار شد توضیحاتی ارایه داد.

روشنفکر افزود: امروز در خدمت خانم دکتر مرضیه محمد زاده هستیم که صاحب تالیفات و تحقیقات متعدد از جمله زنان عاشورایی هستند و موضوع بحث ما یکی از آثار ایشان به نام «خدیجه سلام الله علیها همتای بی‌همتا» است.

دبیر نشست با اشاره به اینکه کتاب مورد بحث در سال 1397 به زبان فارسی منتشر شد، اظهار کرد: این کتاب اکنون به زبان انگلیسی نیز انتشار یافته است.

این مدرس دانشگاه افزود: وجود حضرت خدیجه برای اسلام مایه برکت بوده و تلاش داریم انزوای تاریخی که به علت غفلت مورخان یا هر دلیل دیگری شامل حال این زن بزرگ شده را در حد توان جبران کنیم. 

سپس مرضیه محمد زاده با نکته مهمی در شخصیت حضرت خدیجه (س) سخن را آغاز کرد و گفت: آن حضرت جامع زیرساخت‌های کرامت انسان یعنی عقلانیت و آزادگی و اخلاق و معنویت را، هم پیش از ازدواج و هم بعد از ازدواج دارا بود و هرگز کسی نتوانست در زندگی حضرت محمد به جایگاه خدیجه (س) نزدیک شود، چه رسد همپا و همتای او گردد.

این محقق با اشاره به دوران پیش از ازدواج حضرت خدیجه گفت: او درعصر جاهلیت با فعالیت و مدیریت اقتصادی خود از طریق اشتغال به تجارت و استخدام مردان کارآمد و تولید ثروت نماد عفت، پاکدامنی، درستی و صداقت و معروف به «سیده قریش» و «طاهره» بود.

وی افزود: خدیجه (س) دارای شخصیت چند بُعدی بوده و حرکت خلاف جریان غالب جامعه جاهلی حجاز، کلید فهم شخصیت عمیق، مستقل، آزاده و خدامحور اوست.

این نویسنده با اشاره به فراز و نشیب های زندگی حضرت خدیجه (س) گفت: اولین ایمان آورنده و تصدیق کننده پیامبراکرم با وجود مخالفت گسترده مشرکین، او بود. در پانزده سال زندگی مشترک تا پیش از بعثت با اشرافی که بر روحیات همسرش داشت پشتیبانی اش کرد تا بدون دغدغه در خلوت‌های خود در غار حِراء بیندیشد و آنگاه که عظمت وحی الهی برای اولین بار بر محمّد (ص) نازل شد - که اگر بر کوهها نازل می‌شد، متلاشی می‌شدند -  اولین انسان ایمان آورنده به اسلام و صدیقه اول لقب گرفت و هیچ زن و مردی بر او سبقت نگرفتند. خدیجه (س) همسرش را سال‌ها پیش از بعثت هنگام تفکر و مناجات در غارهای دور از مکه همراهی کرده بود و حالات روحی او را به‌خوبی می‌شناخت؛ به خدای یگانه ایمان قلبی داشت و خدایان دروغین را نمی‌پرستید.

محمدزاده با اشاره به حمایت گسترده خدیجه (س) از پیامبر اسلام برای گسترش دین جدید، گفت: پس از دعوت آشکار و هنگام اوج آزار قریش در بیرون خانه، او چون کوهی استوار تکیه‌گاه رسول خدا قرار گرفت و۲۵ سال در بحرانی‌ترین شرایط کنارش بود؛ با مال خود آن حضرت را یاری کرد، وقتی همه دعوتش را تکذیب کردند، خدیجه ایمان آورد، تصدیق کرد و حمایتش نقش مهم و اساسی در زندگی پیامبر داشت.

این پژوهشگر تاکید کرد: مقابله با بنیان جامعه جاهلی آسان نبود و باید با امواج سهمگینی دست و پنجه نرم می‌کرد، زیرا شعار توحید پیامبر(ص) تمام بنیان‌های جاهلیت را هدف قرار داده بود و آنها با تمام قدرت به مقابله با آن بر ‌خاستند. خدیجه (س) نه تنها با صبر و مقاومت در سختی‌ها به خصوص در شعب ابی‌طالب؛ به فداکاری بزرگی دست زد و نه فقط تمام ثروتش را در راه رسالت محمد (ص) داد، بلکه مشاور امین رسول الله بود و به خاطر هوش، عقل و تدبیر سرشاری که داشت معاون و وزیری راستین و کارساز برای آن حضرت به حساب می آمد.

محمد زاده به اشاره به ویژگی های آن بانو مانند استقلال رای  بر حرکت وی بر مبانی دین حنیف در برابر غلبه جریان عمومی شرک بر جامعه و نیز فعالیت‌ اقتصادی موفق و پاک در مقابل جریان ناپاک تجاری مبتنی بر معاملات ربوی تاکید کرد.همچنین براساس تحقیقاتش بر نگاه انسانی و برابر به طبقات اجتماع در مقابله با نظام طبقاتی جامعه آن روز صحه گذاشت.

وی با تاکید بر اینکه حضرت خدیجه (س) همتای حقیقی پیامبر(ص) بود، اظهار کرد: آن بانو یگانه همسر در جامعه چند همسری عربستان بود که ۲۵ سال با پیامبر زندگی کرد، بدون آنکه همسر دیگری وارد زندگی آن حضرت شود و به تعبیر سیدشرف‌الدین اگر خدیجه در حیات باقی می‌ماند آن حضرت شریک دیگری انتخاب نمی‌کرد.

این پژوهشگر تاریخ افزود: پیامبر سال درگذشت حضرت خدیجه (س) را "عام الحزن" نامید و هرگز هیچ‌کدام از همسران بعدی  نتوانستند خلأ وجودی او را در روح و روان پیامبر پر کنند؛ به طوری که از عایشه نقل است: «هرگز پیامبر(ص) از یاد خدیجه و گفتن مدح او خسته نشد، از خانه بیرون نمی‏ رفت مگر اینکه خدیجه (س) را یاد می‏کرد و او را ستایش می‏نمود».

 نویسنده کتاب «خدیجه سلام الله علیها همتای بی‌همتا» از دیگر ویژگی های آن بانو در جایگاه مادری را  تربیت فرزندانی آزاده، مستقل و حق‌جو دانست و گفت: در جامعه مردسالارعرب جاهلی داشتن فرزند ذکور امتیاز محسوب می‌شد و نداشتن پسر به مثابه نداشتن دنباله و نسل بود. حاصل ازدواج خدیجه (س) با پیامبر(ص) چندین فرزند بود که دست تقدیر همه فرزندان ذکور او در کودکی گرفت. اما برای حضرت خدیجه که در برابر این مشیت الهی صبر و شکیبایی پیشه کرد، مهم انتقال صفات انسانی چون آزادگی و استقلال رای بود که برای فرزندش به یادگار گذاشت.